Język fiński
Z Wikipedia
| Suomi | |
| Obszar | Finlandia, Estonia, Finnmark (Norwegia), Karelia (Rosja) i inne |
| Liczba mówiących | 6 milionów |
| Ranking | (poza pierwszą 100.)[1] |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki uralskie *Języki ugrofińskie **Języki fińskie ***Języki bałtyckofińskie ****Język fiński |
| Pismo | łacińskie |
| Status oficjalny | |
| język urzędowy | Finlandia, Karelia, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej |
| Regulowany przez | Instytut badawczy języków Finlandii |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | fi |
| ISO 639-2 | fin |
| SIL | FIN |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata | |
Język fiński (suomi, IPA: /ˈsuɔmi/) – język należący do podgrupy języków bałtyckofińskich, zaliczanej do podrodziny języków ugrofińskich z rodziny uralskiej. Najbliżej jest spokrewniony m.in. z językiem estońskim oraz językami ludów północno-zachodniej Rosji, dalsze pokrewieństwo łączy go z językiem węgierskim[2].
Fiński jest obok szwedzkiego jednym z dwóch głównych języków urzędowych w Finlandii oraz jednym z języków urzędowych Unii Europejskiej. W Finlandii za język ojczysty uważa go ok. 4,7 mln ludzi[3] (92% populacji). W Szwecji, gdzie posługuje się nim ok. 300 000 mieszkańców pochodzenia fińskiego[4], jest oficjalnie uznawany jako język mniejszości, jest też oficjalnie językiem mniejszości w Republice Karelii w Rosji. Niewielkie fińskojęzyczne mniejszości znajdują się również w północnonorweskiej prowincji Finnmark oraz w Estonii.
Jako członek rodziny ugrofińskiej, różni się znacznie od rodziny indoeuropejskiej, w skład której wchodzi większość języków używanych w Europie. Wielowiekowe kontakty sprawiły jednak, że pod względem składni i słownictwa fiński ma pewne cechy wspólne z językami indoeuropejskimi, przede wszystkim szwedzkim. Odróżnia go przede wszystkim aglutynacyjność, piętnaście przypadków[notatka 1], złożona gramatyka, zwłaszcza harmonia samogłosek, wymiany spółgłoskowe, brak rodzaju gramatycznego i czasu przyszłego.
Jest językiem żywym, używanym w mowie i piśmie, rozwijającym się, mającym bogatą i cenioną na świecie literaturę. Po fińsku nadaje ponad dziesięć stacji telewizyjnych o zasięgu krajowym i regionalnym, ponad pięćdziesiąt rozgłośni radiowych, ponadto w języku tym wychodzi ponad 120 gazet krajowych, regionalnych i lokalnych[5].
Klasyfikacja
Fiński zalicza się do języków ugrofińskich. Języki ugrofińskie wchodzą w skład uralo-ałtajskiej rodziny językowej, natomiast większość używanych w Europie języków należy do rodziny indoeuropejskiej. Do języków ugrofińskich należą – oprócz fińskiego – język estoński, lapoński, węgierski oraz języki używane przez niewielkie grupy w europejskiej części Rosji oraz na północnej Syberii.
Pokrewieństwo między różnymi członkami tej rodziny polega przede wszystkim na zbliżonej strukturze języka, podczas gdy w słownictwie jest niewiele podobieństw. Prajęzyki, z których powstały następnie fiński i węgierski, rozdzieliły się wiele tysięcy lat temu, toteż ich podobieństwo jest nie większe niż pomiędzy członkami różnych podrodzin języków indoeuropejskich, na przykład pomiędzy polskim a niemieckim.
Języki ugrofińskie tworzą, razem z niewielką grupą języków samojedzkich, uralską rodzinę języków. Fiński razem z estońskim, iżorskim, wepskim, karelskim, liwskim, võro i wotyckim tworzy grupę języków bałtyckofińskich.
Status oficjalny
Język fiński jest jednym z dwóch oficjalnych języków Republiki Finlandii, obok języka szwedzkiego, którego używa 5,49% mieszkańców[6]. Jest jednym z 23 oficjalnych języków Unii Europejskiej. Ponadto jest formalnie uznanym językiem mniejszości narodowej w Szwecji oraz w Republice Karelii w Rosji. Zgodnie z Nordycką Konwencją językową, osoby mówiące językiem fińskim jako ojczystym mają na terenie krajów Unii Nordyckiej prawo do używania własnego języka i bezpłatnej pomocy w tłumaczeniach w sprawach urzędowych[7].
Historia
Wczesna historia
Pierwszy zapis języka fińskiego to jedno zdanie, zapisane cyrylicą, na korze drzewa, datowane na początek XIII wieku, znalezione w okolicach Nowogrodu Wielkiego w 1957 w Związku Radzieckim. Oryginalne jego brzmienie to: "юмолануолиїнимижи ноулисѣханолиомобоу юмоласоудьнииохови", transkrybując na alfabet łaciński- "jumolanuoli ï nimizinouli se han oli omo bou jumola soud'ni iohovi" jest to najstarszy, znany, tekst w języku fińskim i najstarszy ze wszystkich języków fińskiej grupy językowej.Języki uralskie wywodzą się od wspólnego prajęzyka, który rozdzielił się początkowo na prajęzyk samojedzki i ugrofiński. Później miał miejsce podział prajęzyka ugrofińskiego na fińsko-permski i ugryjski. Z prajęzyka fińsko-permskiego powstały następnie najwcześniejsze formy języków bałtyckofińskich, z których oddzielił się język lapoński[8].
Określenie ram czasowych powyższych zmian ewolucyjnych, których rekonstrukcja opiera się przede wszystkim na analizie słownictwa i struktury współczesnych języków, sprawia duży kłopot[9]. Przypuszcza się jednak, że oddzielenie się języka lapońskiego od wczesnego fińskiego miało miejsce ok. roku 1000 p.n.e. Fiński pozostawał już w prehistorii w bliskich kontaktach z językami germańskimi i bałtyckimi i wziął z nich wiele zapożyczeń[10].
Chociaż mieszkańcy ówczesnej Finlandii mówili w całości językami ugrofińskimi, wspólny język fiński rozwinął się dopiero w czasach nowożytnych. W przeszłości mieszkańcy Finlandii dzielili się zasadniczo na trzy grupy, zgodnie z różnicami kulturowymi i językowymi. Na południowym zachodzie mieszkał lud określany później jako „prawdziwi Finowie“ (varsinaissuomalaiset). W tym regionie z mieszkańcami mieszali się germańscy przybysze ze Skandynawii, którzy przynieśli wiele zapożyczeń pochodzenia germańskiego. Na wschodzie mieszkali Karelowie, a w lasach w głębi lądu – Hämowie, którzy z początku nie różnili się wiele od Lapończyków. Z wymieszania powyższych grup, ale już w średniowieczu, powstał dialekt Savo.
Od czasu aneksji Finlandii przez Szwecję język fiński ukształtował się jako język mówiony. Na terenie Finlandii językiem urzędowym był szwedzki, w biznesie używano jednej z odmian niemieckiego, a w sprawach wyznaniowych dominowała łacina. Pierwszym zapisanym zdaniem w języku fińskim było zdanie z kroniki podróży z roku 1450 Mynna tachton gernast spuho somen gelen Emyna dayda. Współcześnie zdanie brzmiałoby:Minä tahdon kernaasti puhua suomen kieltä, (mutta) en minä taida; pol. – naprawdę chcę mówić po fińsku ale nie potrafię. Zdanie to miał wypowiedzieć fiński biskup[11].
Rozwój języka pisanego
Powstaniu jednolitego języka fińskiego, a zwłaszcza języka pisanego, sprzyjała reformacja. Król Gustaw I Waza zerwał w 1524 r. stosunki z Kościołem katolickim i wprowadził nauczanie luterańskie. Nakazywało ono, żeby Słowo Boże było tłumaczone na język ludu. W konsekwencji proboszczowie zaczęli również zapisywać niezbędne teksty liturgiczne.
Publikacja pierwszego drukowanego tekstu w języku fińskim była zasługą biskupa Mikaela Agricoli[12]. Uczeń Marcina Lutra już w czasach studenckich zaczął tłumaczyć teksty religijne, szczególnie Nowy Testament. Pierwszą wydrukowaną fińską książką był wydany w 1543 roku elementarz Abckirja, który był ukierunkowany religijnie i zawierał katechizm. Fińskie tłumaczenie Nowego Testamentu ukazało się w roku 1548.
Agricola opracował ortografię na podstawie łacińskiej, niemieckiej i szwedzkiej i stworzył podstawy fińskiego języka pisanego. Wykorzystał przy tym przede wszystkim dialekt z Turku, który dzięki temu stał się podstawą późniejszego wspólnego języka fińskiego. Agricola pracował również nad ujednoliceniem i rozwojem słownictwa – wprowadził do fińszczyzny nowe słowa, z których część ostała się aż po dziś, np. armo – łaska. Ponad połowa wynalezionych przez niego słów funkcjonuje obecnie.
Od mowy chłopów do języka kultury
Mimo powstania systemu zapisu języka, forma pisana przez ponad wiek była praktycznie nieużywana. Od XVI wieku prawo było częściowo spisane po fińsku, ale wciąż nie było fińskojęzycznego życia kulturalnego: w należącej do Szwecji Finlandii to szwedzki był językiem administracji, oświaty i kultury[13]. Jednak język rozwijał się cały czas, zwłaszcza fonetycznie, doszło wtedy do znaczących zmian w wymowie[11].Dopiero po roku 1809, gdy Wielkie Księstwo Finlandii przeszło pod panowanie rosyjskich carów, zaczęła się budzić fińska świadomość narodowa. Ona właśnie zapoczątkowała znany ruch Fennomanów, którzy chcieli uczynić z języka fińskiego język kultury. Na początku XIX wieku brakowało jednak językowi wielu niezbędnych cech. Gramatyka nie była ujęta systematycznie, a słownictwo odzwierciedlało życie codzienne chłopskiego ludu, brakowało jednak prawie wszystkich słów potrzebnych kulturze i administracji.
Wydanie w 1835 roku przez Eliasa Lönnrota eposu narodowego Kalevala umocniło rolę języka fińskiego. Dzięki aktywności Fennomanów powstała fińskojęzyczna literatura i prasa. Wielu członków towarzystwa, których językiem ojczystym był szwedzki, pracowało nad dalszym rozwojem fińskiego. Dzięki tej współpracy powstały liczne słowa, które uprzednio w fińskim nie istniały. Dzięki fińskiemu ruchowi narodowemu nowe słowa były wtedy niemal bez wyjątku tworzone nie jako zapożyczenia, tylko całkowicie od nowa.
W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto tworzenie i systematyzowanie fińskojęzycznego szkolnictwa, trwające do końca stulecia. Celem było utworzenie wykształconej fińskojęzycznej warstwy społeczeństwa. Do lat 20. XX wieku fiński stał się pełnoprawnym językiem kultury, który zasadniczo odpowiadał językowi we współczesnej postaci.
Ortografia i wymowa
Zapis języka
Alfabet fiński składa się z 26 liter alfabetu łacińskiego i dodatkowych znaków. Przy sortowaniu alfabetycznym, np. w słownikach, znaki te są umieszczane na końcu alfabetu we wskazanym wyżej porządku (a nie tak jak np. w niemieckim, przy "a" i o). Litera w, charakterystyczna dla starych tekstów, została zastąpiona literą v, dlatego przy sortowaniu zazwyczaj się ich nie rozróżnia.
Litery c, q, w, x, z i å nie występują w fińskich słowach, lecz jedynie w zapożyczeniach. W wyrazach obcych używa się również dla dźwięku /ʃ/ litery s z haczykiem (š). Dopuszczalna jest jednak również pisownia sh lub po prostu s (np. šakki, shakki lub sakki – szachy). Jeszcze rzadziej używa się litery ž, która występuje głównie w nazwach geograficznych, jak np. Fidži[14].
Fińska ortografia jest dystrybutywna – prawie zawsze litera jednoznacznie odpowiada głosce, również każda głoska zapisywana jest przy pomocy jednego znaku. Jest również ortografią fonetyczną, to znaczy dokładnie odwzorowuje wymowę, w przeciwieństwie do ortografii etymologicznej, zachowującej dawną pisownię (np. francuskiej). Zapożyczenia dostosowuje się konsekwentnie do fińskiej ortografii. Następujące litery czyta się inaczej niż po polsku:
| Litera | Dźwięk | Opis |
|---|---|---|
| e | /e/ | bardziej "ściśnięte" niż polskie |
| s | /s/ | między polskim s a sz |
| v | /v/ | jak polskie w |
| y | /y/ | jak niemieckie ü, francuskie u |
| ä | /æ/ | dźwięk pomiędzy a i e, jak w ang. hat |
| ö | /œ/ | jak niemieckie ö |
Do niewielu wyjątków w wymowie należą kombinacje liter nk i ng, które wymawia się odpowiednio /ŋk/ i /ŋː/. Ponadto n stojące przed p wymawia się często jak /m/ (np. kunpa można czytać kumpa, ale także niinpä i enpä można czytać niimpä i empä). W języku fińskim często dochodzi do zmian zwanych sandhi – asymilacji i podwojenia (patrz odrębny rozdział sandhi).
W fińskiej wymowie ważną rolę pełni iloczas. Różnica pomiędzy głoskami długimi i krótkimi jest oddawana również w piśmie – głoski długie zapisuje się podwojonym znakiem. Dotyczy to zarówno samogłosek, jak i spółgłosek (tuli – ogień, tulli – cło, tuuli – wiatr). Długie dźwięki są z reguły dokładnie dwa razy dłuższe, niż zwykłe. Jakość samogłoski nie zależy od jej długości – np. o czyta się /ɔ/ obojętnie czy jest ono długie, czy krótkie. Wydłużenie spółgłosek k, p i t realizuje się poprzez wydłużenie czasu zwarcia (powstrzymania strumienia powietrza).
Akcent wyrazowy
W języku fińskim akcent ma charakter inicjalny, czyli pada zawsze na pierwszą sylabę słowa. Akcent poboczny pada na co drugą (trzecią, piątą itd.) sylabę, tak jednak, by ostatnia była zawsze nieakcentowana. Wyjątkiem są jednowyrazowe wypowiedzi emfatyczne, np. /ki:'tos/'! (dziękuję)[15]. Długość samogłoski jest niezależna od akcentu.
Akcentowanie ma charakter dynamiczno-toniczny, czyli realizuje się go mocniejszym wymówieniem sylaby i nieco podwyższonym tonem. Akcent nie ma cechy relewantnej, to znaczy akcentowanie nie wpływa na znaczenie wyrazu.
W języku fińskim wymowa następuje przy obróbce strumienia powietrza wydychanego z płuc; możliwa jest jednak również wymowa ingresywna ("na wdechu"), zwłaszcza w krótkich, jedno- i dwuwyrazowych wypowiedziach, np. Jaa (tak), ihanko totta (doprawdy?) Totta kai (oczywiście) itp.[16]
Fonologia
Fonemy
W języku fińskim występuje 37 fonemów: 8 samogłosek, 14 spółgłosek i 18 dwugłosek (dyftongów).
Samogłoski
Fiński używa ośmiu samogłosek (podanych w transkrypcji) , których rola gramatyczna i słownikowa jest bardzo istotna. Ich wymowa jest bardzo ściśle przestrzegana, prawie w ogóle nie zachodzi zjawisko alofonii – przyjmowania różnych odmian w różnych kontekstach fonetycznych. Na diagramie podano ich wartości fonetyczne – w nawiasach transkrypcja IPA w przypadku różnic w zapisie i wymowie.
| Przednie | Tylne | ||
| Niezaokrąglone | Zaokrąglone | Niezaokrąglone | Zaokrąglone |
| Zamknięte | i | y | u |
| neutralne | e | ö /ø/ | o |
| Otwarte | ä /æ/ | a /ɑ/ | |
Dyftongi
Ponadto w fińskim występuje 18 różnych dyftongów (dwugłosek). Ich wartość przedstawia tabela:
| Samogł. inicjalna | Zakończone na /i/ | Zakończone na /u/ | Zakończone na /y/ | Otwarcie dyftongu |
|---|---|---|---|---|
| /a/ | /ai/ | /au/ | ||
| /æ/ | /æi/ | /æy/ | ||
| /o/ | /oi/ | /ou/ | ||
| /e/ | /ei/ | /eu/ | /ey/ | |
| /ø/ | /øi/ | /øy/ | ||
| /u/ | /ui/ | /uo/ | ||
| /i/ | /iu/ | /iy/ | /ie/ | |
| /y/ | /yi/ | /yø/ |
Spółgłoski
W użyciu jest czternaście spółgłosek. Dalsze cztery spółgłoski (w tabeli podano w nawiasach) pojawiają się tylko w zapożyczeniach.
| dwuwargowe | wargowo-dziąsłowe | zębowe | dziąsłowe | zadziąsłowe | podniebienne | miękko-podniebienne | gardłowe |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p, (b) | t, d | k, (ɡ) | ʔ | |||
| nosowe | m | n | ŋ | ||||
| drżące | r | ||||||
| trące | (f) | s | (ʃ) | h | |||
| boczne | l | ||||||
| półotwarte | ʋ | j |
Jako że fiński dysponuje jedynie 14 fonemami spółgłoskowymi, jest on językiem typu samogłoskowego. W fińskim tekście na 100 samogłosek przypada średnio 96 spółgłosek – dla porównania: w niemieckim 177[17], a w polskim – 210[18][notatka 2]
Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne nie stoją do siebie w opozycji. Dźwięk /d/ jako jedyny rodzimy obstruent dźwięczny pełni szczególną rolę w fińskim systemie fonologicznym. Występuje tylko jako realizacja stopy słabej spółgłoski /t/. Historycznie wywodzi się ze spółgłoski trącej /ð/, zapisywanej dawniej jako d tudzież dh. Ponieważ dźwięk /ð/ zanikł, ostała się pisownia d, którą realizowano w mowie na wzór szwedzki. Dźwięk /d/ nie występuje w żadnym dialekcie fińskim, a jego rdzenne brzmienie albo zanikło, albo przekształciło się w /r/, /l/ albo /j/. Podczas sporów językowych w XIX w. i XX w., dążono do uznania spółgłoski d za niefińską i zamiany jej w każdym przypadku na t. Jednak zwolennicy tej szkoły nie uzyskali poparcia większości.
W tradycyjnych fińskich słowach na początku nie może stać zbitka spółgłoskowa. Starsze zapożyczenia były zatem dopasowywane: pozostawiana była tylko ostatnia spółgłoska ze zbitki.
- koulu (szkoła) ze szwedzkiego skola
- ranta (wybrzeże) ze szwedzkiego strand
W nowych zapożyczeniach zazwyczaj pozostawia się zbitki spółgłoskowe. Wymowa sprawia jednak niektórym Finom trudności i wymawiają oni również tutaj tylko ostatnią spółgłoskę.
- stressi (stres)
- professori (profesor)
Na końcu słowa może stać tylko samogłoska, albo spółgłoski -n, -t, -l, -r i -s. Nowsze zapożyczenia są zazwyczaj tworzone przez dołączenie na końcu -i (np. presidentti – prezydent).
Spółgłoski dźwięczne, które w języku fińskim występują w szczątkowej postaci, w zapożyczeniach bardzo często tracą dźwięczność, co niekoniecznie znajduje odbicie w zapisie[19].
- banaani (czyt. /'pana:ni/ (banan)
Harmonia samogłoskowa
Do głównych prawideł fińskiej fonologii należy harmonia samogłosek. Samogłoski ze względu na miejsce artykulacji dzielą się na przednie ä, ö, y, tylne a, o, u i obojętne: e i. Samogłoski tylne nie mogą występować w słowie razem z przednimi. Końcówki i liczne w języku fińskim sufiksy są dopasowywane do samogłosek występujących w słowie:
- talo (dom) – talossa (w domu)
- metsä (las) – metsässä (w lesie)
Samogłoski e i i są neutralne (obojętne) i mogą występować w słowie z obiema grupami. Gdy wyraz składa się z samych samogłosek neutralnych, dołącza końcówkę z samogłoskami przednimi:
- meri (morze) – meressä (w morzu)
W wyrazach złożonych harmonia musi być zachowana w każdym członie z osobna. Samogłoski w końcówce są dopasowywane do samogłosek w ostatnim członie:
- Pohjanmeri (Morze Północne) – Pohjanmeressä (w Morzu Północnym)
Obce słowa zawierają czasem samogłoski zarówno przednie, jak i tylne. W niestarannej wymowie zamienia się często przednie samogłoski na odpowiadające im tylne. Na przykład Olympia przez większość mówców jest wymawiana jak /'olumpia/. W języku pisanym dołączana końcówka odpowiada ostatniej samogłosce słowa.
Wymiana stóp
Spółgłoski k, p i t podczas odmiany przez przypadki i osoby ulegają procesowi wymiany stóp. Mogą występować w stopie "słabej" jak również "mocnej". Ogólna zasada stosowania stopy opiera się na kontekście fonetycznym – jeśli sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską np. katu – ulica – używa się stopy mocnej, przy zamkniętej sylabie spółgłoska występuje w formie słabej (kadun). Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego istnieją pewne nieregularności w procesie wymiany stóp, np. przed długą samogłoską spółgłoska występuje na stopie mocnej, nawet jeśli sylaba jest zamknięta (np. katuun – do ulicy, w ulicę).W przypadku liczby mnogiej formy podstawowe wyrazów – bezokolicznik w czasowniku, mianowniku w rzeczowniku – znajdują się w stopie mocnej. Jednak istnieją wyrazy, które ulegają procesowi odwrotnemu: w formach podstawowych występują w stopie słabej, podczas gdy formy fleksyjne przyjmują stopę mocną (np. liike – ruch, liikkeen – ruchu).
Są dwa podstawowe warianty wymiany stóp – jakościowa i ilościowa. Przy zmianie ilościowej geminata (podwójna spółgłoska) występuje w stopie mocnej, stopa słaba to redukcja do pojedynczej spółgłoski:
- kk → k: pankki (bank) → pankin (banku)
- pp → p: oppia (uczyć się) → opin (uczę się)
- tt → t: katto (dach) → katot (dachy)
Wymiana jakościowa dotyczy pojedynczych spółgłosek k, p i t, jak też licznych zbitek spółgłosek. Ten sposób wymiany stóp nie jest już produktywny – nie dotyczy słów nowo powstałych: porównaj: katu (ulica) – kadun (ulicy) ale już auto (auto) – auton.
- p → v: rapu (rak) → ravun (raka)
- t → d: paita (koszula) → paidat (koszule)
- nk → ng: Helsinki → Helsingissä (w Helsinkach)
- mp → mm: kampa (grzebień) → kammat (grzebienie)
- lt → ll: valta (potęga) → vallan (potęgi)
- nt → nn: antaa (dać) → annan (daję)
- rt → rr: parta (broda) → parran (brody)
Przypadki szczególne
- hke → hje: rohkenen (ośmielam) → rohjeta (ośmielać)
- lke → lje: hylkeen (foki)(gen.) → hylje (foka)
- rke → rje: särkeä (złamać) → särjen (łamię)
- uku → uvu: luku (liczba) → luvun (liczby)
- yky → yvy: kyky (zdolność) → kyvyn (zdolności)
Sandhi
Fińskie sandhi jest nadzwyczaj częste, pojawia się między wieloma wyrazami i morfemami, zarówno w standardowym języku formalnym jak i w codziennym języku mówionym. Najczęściej nie jest zapisywane, występuje prawie wyłącznie w transkrypcji dialektów. Można wyróżnić dwa rodzaje sandhi: prostą asymilację z uwzględnieniem miejsca artykulacji (np. np – mp). Druga to geminacja spółgłoski inicjalnej na granicy morfemów.
- n + k → ŋk, welaryzacja wywołana przez k, np. sen kanssa /seŋ kɑnssɑ/
- n + p → mp, labializacja wywołana przez p np. menenpä /menempæ/
- V + V → VʔV, dysymilacja sekwencji samogłosek – w przeciwieństwie do dyftongizacjii – przez dodanie zwarcia krtaniowego, np. kuorma-auto /kuormɑʔɑuto/ (nieobowiązkowa)
Geminacja (podwojenie) spółgłoski otwierającej morfem (fin, loppukahdennus) występuje, gdy poprzedzający morfem jest zakończony samogłoską i należy do jednej z następujących klas morfologicznych:
- rzeczowniki zakończone na -e (oprócz kilku wyrazów zapożyczonych)
- przypadków zakończonych na -e: allativus -lle, występujący tylko w skostniałych zwrotach sublativus – nne (jak w tänne) i prolativus -tse (jak w meritse)
- pierwszy bezokolicznik (forma słownikowa)
- tryb rozkazujący 2 osoby liczby pojedynczej i jego przeczenie, jak również forma przeczące czasu teraźniejszego
- przeczenie w trybie rozkazującym trzeciej osoby liczby pojedynczej i wszystkich osób liczby mnogiej: älkää tehkökään sitä (nie rób tego) [tehkøkːæːn]
- niektóre słowa jak kai (chyba) czy tai (lub)
Podwojenie może pojawić się między morfemami pojedynczego słowa, jak np. w /minulle/ + /kin/ → /minullekkin/ (zapisywane minullekin) jak też między częściami słów złożonych: /perhe/ + /pɑlɑʋeri/ → /perheppɑlɑʋeri/ (spotkanie rodzinne) oraz między całymi wyrazami: /tule/ + /tænne/ → /tulettænne/ (chodź tu!)Reguły te obowiązują w oficjalnym języku fińskim, choć w niektórych południowo-zachodnich dialektach zjawisko sandhi nie występuje.
Gramatyka
Budowa języka
Język fiński jest językiem aglutynacyjnym. Oznacza to, że wzajemne relacje między słowami oddaje się przy użyciu przyrostków. Zawartość treściowa, która w językach indoeuropejskich oddawana jest analitycznie przy użyciu oddzielnych słów, w języku fińskim realizowana jest przy pomocy sufiksów. Jedno słowo można zatem poszerzyć o kilka sufiksów, poszerzając lub zmieniając jego znaczenie. Niech za przykład posłuży słowo taloissanikinko, powstałe ze słowa talo (dom) i oznacza czy też w moich domach? Oto mechanizm zmian w wyrazie:
- talo – dom
- talossa – w domu (końcówka przypadka Inessivus -ssa (w))
- taloissa – w domach (liczba mnoga)
- taloissani – w moich domach (sufiks dzierżawczy -ni)
- taloissanikin – też w moich domach (sufiks kin oznaczający też)
- taloissanikinko – czy też w moich domach? (sufiks pytający -ko, zbliżony do staropolskiego -li?)
W przeciwieństwie do języków fleksyjnych, jak np. polskiego czy łaciny, sufiksy są jednoznaczne, to znaczy jeden sufiks pełni tylko jedną funkcję i zwrotnie – jedna funkcja dotyczy tylko jednego sufiksu. Na przykład -i- w wyrazie taloissa oznacza liczbę mnogą, a -ssa jest końcówką przypisaną inessiwowi, podczas gdy np. polska końcówka -y może być cechą liczby mnogiej (Niemcy) czy też dopełniacza lub celownika liczby pojedynczej (pracy). Również zasada odwrotna nie obowiązuje – np. dopełniacz liczby pojedynczej ma kilka form: -a, -ów (kubka, kubków) itp. Wyjątkiem od fińskiej jednoznaczności jest oddanie mianownika i biernika liczby mnogiej przez sufiks -t. W pozostałych przypadkach występuje -i.
Syntetyczne podejście cechuje również fińską składnię – w miejsce zdań podrzędnych często występują zwarte struktury równoważnikowe (tzw. lauseenvastikkeet – równoważniki zdania), imiesłowowe bądź bezokolicznikowe. Przykładowo na zdjęciu zamieszczonym obok komunikat: parkowanie tylko dla posiadających rezerwację miejsca w wielu językach oddaje się zdaniem podrzędnym – parkowanie tylko dla tych, którzy mają rezerwację miejsca – gdzie cztery ostatnie słowa oddane są wyrazem varanneille.Jednak pod względem typologicznym język fiński jest dość bliski językom indoeuropejskim. Zdania wyrażone równoważnikami mogą zostać zastąpione przez zdania podrzędne przydawkowe. W przeciwieństwie do innego języka ugrofińskiego – węgierskiego, jak również większości innych języków aglutynacyjnych, przymiotnik w funkcji przydawki przyjmuje końcówkę określanego rzeczownika – por. węgierskie nagy ház (duży dom) – nagy házakban (w dużych domach) z fińskim iso talo – isoissa taloissa. Również szyk wyrazów w zdaniu przypomina występujący w większości języków indoeuropejskich schemat SVO – podmiot – orzeczenie – dopełnienie, a nie podmiot – dopełnienie – orzeczenie, który z reguły spotyka się w językach aglutynacyjnych. Dlatego język fiński nie jest idealnym przykładem języka aglutynacyjnego w czystej formie.
Grupa rzeczownika
Do grupy tej należą: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki. Końcówki przypadków są jednakowe dla całej grupy rzeczownika. Podział na poszczególne paradygmaty przebiega według zmian zachodzących w rdzeniu wyrazu.
W języku fińskim nie występuje przedimek ani rodzajnik, jak również zjawisko rodzaju gramatycznego. Nawet w trzeciej osobie liczby pojedynczej nie rozróżnia się rodzaju – hän oznacza zarówno on jak i ona. Jedyne rozróżnienie dotyczy osób i nieosób (rzeczy): hän stosuje się do osób, se – do rzeczy (w mowie bardzo potocznej również do osób).
Typy deklinacji
Istnieje wiele paradygmatów odmiany rzeczownika, przy czym dotyczą one zmian zachodzących w rdzeniu, a nie końcówek, które są zawsze takie same. Aby odmienić wyraz, należy najpierw przyporządkować go do określonego typu, co w konsekwencji da odpowiedni rdzeń wyrazu dla każdej kocówki:
- Mianownik (forma podstawowa)
- rdzeń samogłoskowy (który wykorzystuje się przy większości końcówek, jak -n, -lle, -ksi)
- rdzeń spółgłoskowy (tylko wtedy gdy partitivus przyjmuje końcówkę -ta/tä)
- rdzeń liczby mnogiej
W procesie odmiany rdzeń zmienia formę w zależności od zastosowanej wymiany stóp. Ze względów historycznych zmiany nie zawsze są regularne (por. lasi → lasin – szkło i vuosi → vuoden – rok). Niektóre przymiotniki nie odmieniają się.
| Wyraz | Dopełniacz | Partitivus Sg. | Partitivus Pl. | cecha | Znaczenie |
|---|---|---|---|---|---|
| talo | talon | taloa | taloja | na -o/ö, -u/y | dom |
| ilta | illan | iltaa | iltoja | dwusylabowe na -a, 1. samogł. a/e/i | wieczór |
| kuuma | kuuman | kuumaa | kuumia | dwusylabowe na -a, 1. samogł. o/u | gorący |
| omena | omenan | omenaa | omenoita | trzysylabowe na -a/ä | jabłko |
| lasi | lasin | lasia | laseja | na -i z Genitivem -in | szkło, szklanka |
| vuosi | vuoden | vuotta | vuosia | na -si | rok |
| vuode | vuoteen | vuodetta | vuoteita | trzysylabowe na -e | łóżko |
| ihminen | ihmisen | ihmistä | ihmisiä | na -nen | człowiek |
| rikas | rikkaan | rikasta | rikkaita | na -as/äs | bogaty |
| kiitos | kiitoksen | kiitosta | kiitoksia | na -os/ös | podziękowanie |
| puhunut | puhuneen | puhunutta | puhuneita | imiesłowy | mówiony |
Tabela pokazuje przykłady najważniejszych typów deklinacyjnych. Z podanych form wyprowadzane są pozostałe.
Przypadek
W języku fińskim istnieje piętnaście przypadków. Większość z nich funkcjonuje w językach indoeuropejskich (w tym polskim) jako przyimki. Przypadki dzielą się wewnętrznie na gramatyczne, mające podobne funkcje do polskich, lokalne, określające relacje miejsca w stosunku do desygnatu, oraz tzw. przypadki marginalne, rzadko używane w języku współczesnym i często zastępowane przyimkami i poimkami. Oprócz tych 15 przypadków istnieje dalszych 12 przypadków przysłówkowych. które używane są bardzo rzadko i zazwyczaj w skostniałych strukturach, np. prolativus, określający relację drogi i sposób poruszania się, np. ohitse – obok, meritse – przez morze, morzem.
Przypadek tworzy się dodając końcówkę przypadka do rdzenia wyrazu. Końcówki przypadków są niezależne od poszczególnych typów morfologicznych rzeczowników. Końcówki liczby mnogiej są w większości identyczne z końcówkami liczby pojedynczej, przy czym między rdzeniem i odpowiednim sufiksem dochodzi wrostek -i- (np. l. p. talossa, l. mn. taloissa). Wyjątkiem jest mianownik liczby mnogiej, przyjmujący końcówkę -t-, talot)
Nie wszystkie przypadki używane są równie często. Najczęściej pojawiają się: mianownik l. poj. – 35,24% (spośród wszystkich form deklinacyjnych), dopełniacz l. poj. – 15,69%, mianownik l. mn. – 9,89% najrzadziej – abessivus – 0,01%[20]
| Przypadek | Sufiks | Przykład | Znaczenie | Objaśnienia |
|---|---|---|---|---|
| Przypadki gramatyczne | ||||
| Mianownik | – | talo | dom | forma podstawowa – mianownik |
| Dopełniacz | -n | talon | domu | przynależność (czyj?) |
| Biernik | -, -n 1) | talon, talo | dom | w formie dopełnienia |
| Partitivus | -(t)a2) | taloa | dom | przypadek cząstkowy, nieoznaczona liczba; również występuje w dopełnieniu |
| przypadki lokalizacji wewnętrznej | ||||
| Inessivus | -ssa2) | talossa | w domu | umiejscowienie w przestrzeni (gdzie?) |
| Elativus | -sta2) | talosta | z domu | wyprowadzenie (skąd?) |
| Illativus | -Vn3) | taloon | do domu | wprowadzenie (dokąd?) |
| przypadki lokalizacji zewnętrznej | ||||
| Adessivus | -lla2) | talolla | na domu | określenie miejsca na powierzchni obiektu (gdzie? na czym?) |
| Ablativus | -lta2) | talolta | z domu | wyprowadzenie z powierzchni (z czego? skąd? od czego?) |
| Allativus | -lle | talolle | do domu, na dom | umieszczenie na powierzchni(na co? czemu? komu?); odpowiada często polskiemu celownikowi |
| Przypadki abstrakcyjne | ||||
| Essivus | -na2) | talona | jako dom | stan, funkcja (jako co? w jakim charakterze?) |
| Translativus | -ksi | taloksi | w dom (zmienić się) | zmiana stanu |
| Przypadki marginalne | ||||
| Abessivus | -tta2) | talotta | bez domu | brak, bez czegoś |
| Instructivus | -(i)n | taloin | domem | sposób (jak? czym?) z reguły w liczbie mnogiej |
| Comitativus | -(i)ne-4) | taloineen | z (jego) domem | przyporządkowanie w grupę (z kim? z czym?); zawsze w liczbie mnogiej |
1) formia Accusativus odpowiada w zależności od kontekstu syntaktycznego mianownik lub biernik, w liczbie mnogiej – mianownik.
2) formy podlegające harmonii samogłosek, zamiast a może występować ä
3) podwojenie ostatniej samogłoski + n; gdy rzeczownik jednosylabowy kończy się podwójna samogłoską (puu – drzewo, maa – ziemia) – nie dopuszcza się do potrojenia samogłoski, wprowadzając h: maahan, puuhun. W wyrazach wielosylabowych wprowadza się sylabę -seen: Porvoo (miejscowość pod Helsinkami) – Porvooseen.
4) Komitativus wymaga (z wyjątkiem przymiotników) sufiksu dzierżawczego.
Przymiotniki i przysłówki
Przydawka przymiotnikowa stoi zawsze przed wyrazem określanym i ma uwspólnioną formę gramatyczną (liczbę i przypadek) – występuje kongruencja, podobnie jak w języku polskim. Nie ma różnicy między przymiotnikiem w funkcji orzecznika i przydawki.
- punainen kukka – czerwony kwiat → punaisessa kukassa – w czerwonym kwiecie
Stopień wyższy tworzy się za pomocą sufiksu -mpi (iso → isompi – duży → większy), stopień najwyższy – sufiksu -in (isoin – największy). Wszystkie te formy są odmiennie.
Przysłówki tworzone są przy pomocy sufiksu -sti (por. auto on nopea – samochód jest szybki → auto ajaa nopeasti – samochód jedzie szybko)
Zaimki
Zaimek osobowy w trzeciej osobie liczby pojedynczej nie rozróżnia między formą męską a żeńską, obie wyraża się przez hän. Zaimki osobowe odnoszą siłę wyłącznie dla ludzi, dla nieosób stosuje się zaimki wskazujące.
| Osoba | Fiński | Polski |
|---|---|---|
| 1. Sg. | minä | ja |
| 2. Sg. | sinä | ty |
| 3. Sg. | hän | on, ona do osób |
| 1. Pl. | me | my |
| 2. Pl. | te | wy |
| 3. Pl. | he | oni, one do osób |
Formą grzecznościową (odpowiednikiem naszego "pan", "pani") jest druga osoba liczby mnogiej Te. Jednak zwracanie się przez "pan" jest w Finlandii o wiele mniej rozpowszechnione niż w Polsce, Niemczech czy Francji, dlatego formy bezosobowe są również uważane za uprzejme. W oficjalnych sytuacjach możliwe jest zwracanie się tylko przy użyciu nazwiska (bez tytułu rouva – pani, herra – pan) i w 3. os. liczby pojedynczej. Często zamiast zwrotu bezpośredniego używa się form bezosobowych.
Zaimki wskazujące mogą występować samodzielnie bądź w funkcji przydawki. Dla ludzi w 3 osobie zarezerwowany jest zaimek osobowy. W innym wypadku wybiera się zaimek wskazujący.
| Liczba | Fiński | Polski |
|---|---|---|
| Sg. | tämä | ten, ta to |
| tuo | tamten, tamta, tamto | |
| se | ten, ta, to, on, ona, ono | |
| Pl. | nämä | ci, te |
| nuo | tamci, tamte | |
| ne | oni, one |
Zaimki pytające to kuka (kto) lub mikä (co).
Zaimki odmienia się jak rzeczowniki. Zaimki osobowe przyjmują w bierniku specyficzną końcówkę -t (minut, sinut etc.).
Sufiksy dzierżawcze
W przeciwieństwie do języków indoeuropejskich, w tym również polskiego, relacje posiadania nie są wyrażane wyłącznie przez przymiotniki bądź zaimki dzierżawcze (mój, twój, itp.), ale również przez odpowiednie sufiksy mające wartość dzierżawczą (relacja posiadania). Dodatkowo do sufiksu dzierżawczego może dojść dopełniacz zaimka osobowego. Zaimki dzierżawcze trzeciej osoby występują zawsze z wyrazem określanym.
| Osoba | Sufiks | Przykład | Polski |
|---|---|---|---|
| 1. Sg. | -ni | (minun) taloni | mój dom |
| 2. Sg. | -si | (sinun) talosi | twój dom |
| 3. Sg. | -nsa1), -Vn2) | hänen talonsa | jego dom |
| 1. Pl. | -mme | (meidän) talomme | nasz dom |
| 2. Pl. | -nne | (teidän) talonne | wasz dom |
| 3. Pl. | -nsa1), -Vn2) | heidän talonsa | ich dom |
1) Ta końcówka podlega harmonii samogłosek, tzn. zamiast a może wystąpić ä .
2) Podwojenie samogłoski poprzedzającej + n. Ten wariant występuje przy odmianie (z. B. Inessivus hänen talossaan „w jego/jej domu“).
Sufiksy dzierżawcze występują również przy użyciu poimków, słowo określane przyjmuje wtedy formę a.
- (minun) edessäni (przede mną), (sinun) kanssasi (z tobą) etc.
Oprócz tego sufiksy dzierżawcze wskazują podmiot w równoważnikach zdania:
- tultuani (po moim przyjściu), haluamattasi (bez twojej chęci) etc.
Liczebnik
Budowa fińskich liczebników opiera się zasadniczo na nazwach liczb naturalnych z przedziału 1-10: yksi (1), kaksi (2), kolme (3), neljä (4), viisi (5), kuusi (6), seitsemän (7), kahdeksan (8), yhdeksän (9) i kymmenen (10). Rząd dziesiątek tworzy się przez dodanie -kymmentä, tak więc kaksikymmentä to "dwie dziesiątki" czyli dwadzieścia. Większe liczby tworzy się dodając na końcu liczbę jednostek: kaksikymmentäyksi – dwadzieścia jeden. Podobnie postępuje się przy wyższych rzędach – setkach, tysiącach itd.
Liczby z przedziału od 11 do 19 odstają nieco od powyższego systemu i tworzy się je przy pomocy sufiksu -toista, zatem np. kolmetoista dla trzynastu, kahdeksantoista dla osiemnastu. Dosłownie tłumacząc oznacza to "trzeci z drugiego" czyli trzeci element drugiej dziesiątki. System ten służył dawniej do rozszerzania kolejnych dziesiątek o pozycje jednostkowe, tak więc 35 czytane było viisineljättä – piąty z czwartego (rzędu). Ten sposób liczenia zniknął z dzisiejszego języka, znajduje się go jeszcze w starszych tekstach, np. w numeracji rozdziałów w Kalevali. Na podobnej zasadzie zbudowane jest słowo puolitoista (półtora) – "pół z drugiego".
Do osobliwości fińskiego liczebnika należy zaliczyć uwspólnianie przypadka, gdy liczebnik występuje w funkcji przydawki – kolmesta talosta – "z trzech domów" (to dość rzadkie zjawisko występuje m.in. w jęz. polskim). W wypadku liczebników złożonych uwspólnienie dotyczy wszystkich elementów:
- 234 domy: kaksisataakolmekymmentäneljä taloa
- z 234 domów: kahdestasadastakolmestakymmenestäneljästä talosta
Liczebniki o wartości powyżej dwóch, występujące w mianowniku wymagają użycia partitiwu liczby pojedynczej dla rzeczowników policzalnych: yksi auto – jeden samochód, kaksi autoa – dwa samochody. W innych wypadkach liczebnik i wyraz określany występują w tej samej liczbie i przypadku, a rzeczownik zawsze w liczbie pojedynczej: kahdessa autossa (w dwóch autach).
Czasownik
Obok rzeczownika jest najbardziej produktywną i nośną znaczeniowo częścią mowy. Czasownik fiński może występować w czterech czasach: czas teraźniejszy, czas przeszły narratywny, czas przeszły perfekt i czas zaprzeszły, cztery tryby: tryb orzekający, tryb rozkazujący, tryb przypuszczający i tryb potencjalny; pięć bezokoliczników i cztery imiesłowy. Strona bierna w języku fińskim różni się od polskiej i jest formą bezosobową.
Typy koniugacji
Fińskie czasowniki można podzielić na sześć typów koniugacyjnych[21][notatka 3], aczkolwiek w ich obrębie można wyodrębnić podgrupy. Końcówki są jednakowe dla wszystkich typów, jednak podczas odmiany w obrębie rdzenia zachodzą liczne zmiany, wymuszone przez wymianę stóp. Aby odmienić czasownik, należy przyporządkować go do odpowiedniego typu. co w rezultacie da rdzeń odpowiedni do przyjęcia określonej końcówki:
- bezokolicznik (forma podstawowa)
- rdzeń samogłoskowy (który przyjmuje większość końcówek koniugacyjnych, jak -n, -t, -mme)
- rdzeń spółgłoskowy (do budowy imiesłowów)
- rdzeń strony biernej (dla budowy form bezosobowych)
Przy odmianie czasowników występuje zjawisko wymiany stóp, które wpływa na formę rdzenia. Ze względów historycznych oboczności nie zawsze mają charakter regularny (np. tavata → tapaan – spotykać i tavata → tavaan – literować).
| Typ | Przykład | 1. os. l. poj. | 3. os. imperf. | Imiesłów | Bezosobowa | Cecha | Polski |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1a | puhua | puhun | puhui | puhunut | puhuttiin | -oa, -ua/-yä | mówić |
| 1b | oppia | opin | oppi | oppinut | opittiin | -ea/eä, -ia/-iä | uczyć się |
| 1c | antaa | annan | antoi | antanut | annettiin | -aa, 1. samogł. a/e/i | dawać |
| 1d | johtaa | johdan | johti | johtanut | johdettiin | -aa, 1. Samogł. o/u | prowadzić |
| 2a | saada | saan | sai | saanut | saatiin | samogł. wzdłużona + -da/-dä | dostać |
| 2b | syödä | syön | söi | syönyt | syötiin | dwie samogł. + -da/-dä | jeść |
| 3 | tulla | tulen | tuli | tullut | tultiin | -la/lä, -na/nä, -ra/-rä | przyjść |
| 4 | haluta | haluan | halusi | halunnut | haluttiin | -uta/-ytä | chcieć |
| 5 | tarvita | tarvitsen | tarvitsi | tarvinnut | tarvittiin | -ita/-itä | potrzebować |
| 6 | paeta | pakenen | pakeni | paennut | paettiin | -eta/-etä | uciekać |
Powyższa tabela obrazuje najważniejsze typy koniugacyjne. Najważniejsze formy dystynktywne to bezokolicznik (puhua – mówić), pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego (puhun – mówię), 3 osoba czasu przeszłego (puhui – mówił), imiesłów (puhunut – mówiony), forma bezosobowa (bierna) czasu przeszłego (puhuttiin – mówiono). Z powyższych form można wyprowadzić wszystkie pozostałe.
Odmiana
Koniugacja czasownika puhua (mówić) w czasie teraźniejszym:
| Osoba | Końcówka | Przykład | Polski |
|---|---|---|---|
| 1. Sing. | -n | (minä) puhun | mówię |
| 2. Sing. | -t | (sinä) puhut | mówisz |
| 3. Sing. | -V1) | hän puhuu | on/ona mówi |
| 1. Pl. | -mme | (me) puhumme | mówimy |
| 2. Pl. | -tte | (te) puhutte | mówicie |
| 3. Pl. | -vat2) | he puhuvat | mówią |
1) Podwojenie poprzedzającej samogłoski występuje tylko przy samogłosce pojedynczej, ale nigdy przy samogłosce długiej ani dyftongu.
2) Końcówka podlegająca harmonii samogłosek, tzn. zamiast -a może pojawić się -ä.
Zaimki osobowe zwykle się opuszcza, jako że forma jest określona przez końcówki (por. polskie my poszliśmy – poszliśmy).
Czasy
Czas teraźniejszy oddaje relację czynności względem teraźniejszości lub przyszłości. W języku występują dwa czasy morfologiczne – czas teraźniejszy i czas przeszły, a według klasyfikacji semantycznej cztery czasy gramatyczne: czas teraźniejszy, czas przeszły imperfekt, czas przeszły perfekt oraz czas zaprzeszły.
Czas przeszły
Imperfekt oznacza przeszłość zamkniętą (por. angielski czas Past simple). Tworzy się go regularnie z cechą czasu przeszłego -i-. Końcówki są identyczne ze stosowanymi w czasie teraźniejszym.
- puhun (mówię) – puhuin (mówiłem)
Czas perfekt oznacza czynność, która rozpoczęła się w przeszłości, bądź albo trwa do chwili obecnej, lub wpływa na teraźniejszość (por. angielski czas Present perfect – I have spoken, jednakże w porównaniu z nim czas fiński jest czasem przeszłym). Czas zaprzeszły ukazuje relacje między wydarzeniami w przeszłości i obrazuje uprzedniość jednej czynności względem drugiej – czyli pełni identyczne funkcje jak np. angielski Past Perfect, czy niemiecki Plusquamperfekt. Czasy perfekt i zaprzeszły tworzy się przy użyciu czasownika posiłkowego olla (być) i imiesłowu przysłówkowego przeszłego (participium perfecti):
- olen puhunut (mówiłem), olet puhunut (mówiłeś) itd.
- olin puhunut (mówiłem był), olit puhunut (mówiłeś był) itd.
Czas przyszły
Czas przyszły w języku fińskim nie występuje, ani w postaci morfologicznej, ani jednoznacznej konstrukcji (por. ang shall, will). Wydarzenia w przyszłości oddaje się zwykle przy użyciu czasu teraźniejszego (menen huomenna – pójdę jutro). Najczęściej jest możliwa taka konstrukcja zdania, aby odpowiednio oddać relacje czasowe mimo braku czasu przyszłego, np. używając odpowiedniego przypadka (luen kirjaa – czytam (właśnie) książkę, luen kirjan – przeczytam książkę). Aby jednoznacznie oddać przyszłość opisywanego wydarzenia, wzorem konstrukcji peryfrastycznych z języków indoeuropejskich, np. francuskiego Futur proche, stosuje się konstrukcje omowne przy użyciu czasownika tulla (przyjść) (tulen menemään huomenna – przyjdę jutro). (por. franc. je vais venir demain)
W pisemnym tekście, albo chcąc podkreślić czas przyszły w mowie, używa sie słowa aikoa np. aion syödä [zamierzam (z)jeść], aikoi syödä [zamierzał (z)jeść], aioin syödä [zamierzałem (z)jeść].
Tryby
Tryb orzekający jest formą podstawową i używany jest do opisu wydarzeń rzeczywistych.
- puhun (mówię), puhut (mówisz) itd.
Tryb przypuszczający opisuje wydarzenia hipotetyczne, prawdopodobne lub nierzeczywiste. Tworzy się go przy pomocy wrostka -isi-
- puhuisin (mówiłbym), puhuisit (mówiłbyś)
Tryb rozkazujący wyraża nakazy, zakazy, kategoryczne życzenia. Oprócz form w 2 osobie liczby pojedynczej i mnogiej istnieją rzadko używane w języku mówionym formy dla 3 osoby l. pojedynczej i mnogiej oraz dla pierwszej osoby l. mn. Istnieją również obecnie nieużywane formy trybu rozkazującego czasu przeszłego.
- puhu! (mów!), puhukoon! (niech mówi), puhukaamme! (mówmy!), puhukaa! (mówcie!), puhukoot (niech mówią!)
- olkoon syönyt! (oby zjadł był) olkoot syöneet (oby zjedli byli)[notatka 4]
Tryb potencjalny oznacza wydarzenie prawdopodobne choć niepewne, w obecnej fińszczyźnie rzadko używany. Tworzy się go przy pomocy modułu -ne-
- puhunen (chyba powiem), puhunet (chyba powiesz) itd.
Strona bierna
W przeciwieństwie do języka polskiego i większości języków indoeuropejskich fińska strona bierna nie jest przeciwieństwem strony czynnej, ale formą bezosobową, oddawaną w języku polskim przez się, np. puhutaan – "mówi się" (por. niem. man spricht, franc. on parle, ang. they say). Opisuje czynności, przy których nieznany (bądź nieistotny) jest sprawca. Określany jest niekiedy jako "czwarta osoba".
Cechą strony biernej jest -(t)ta-/-(t)tä-. Występuje we wszystkich osobach i trybach.
- Czas teraźniejszy: puhutaan (mówi się)
- Czas przeszły imperfekt: puhuttiin (mówiło się)
- Czas przeszły perfekt: on puhuttu (powiedziało się[notatka 5], zostało powiedziane)
- Czas zaprzeszły: oli puhuttu (zostało było powiedziane)
- Tryb przypuszczający: puhuttaisiin (byłoby powiedziane, mówiłoby się)
- Tryb rozkazujący: puhuttakoon! (niech będzie to powiedziane!)
- Tryb potencjalny: puhuttaneen (chyba jest powiedziane, chyba się mówi)
Podmiot domyślny zdania w stronie biernej musi być osobą ludzką. Polskie zdanie "Podczas wypadku została zabita jedna osoba" nie mogłoby być przetłumaczone na fiński przy użyciu strony biernej, gdyż wskazywałoby to, że jakaś nieznana osoba zabiła człowieka podczas wypadku.
Bezokolicznik
W zależności od klasyfikacji wyróżnia się od trzech do pięciu bezokoliczników i jeden rzeczownik odsłowny. Pierwszy bezokolicznik odpowiada polskiemu i jest forma podstawową. pozostałe podlegają odmianie przez przypadki i służą do budowy licznych konstrukcji czasowych, celowych, sposobu itp. (np. puhessani – gdy mówię, puhumatta – nie mówiąc, puhuakseni – abym powiedział, olen puhumaisillani – raczej skłaniam się ku temu, aby mówić)
Rzeczownik odsłowny tworzy się przy pomocy przyrostka -minen (mówienie), -misen (mówienia) itd.
| Numer | Forma podstawowa | Inne formy | Znaczenie |
|---|---|---|---|
| 1 | tehdä | tehdäkseni odmienny przez osoby | robić (forma długa – aby zrobić) |
| 2 | tehdessä | tehden | robiąc |
| 3 | tekemässä | tekemästä tekemään tekemällä tekemättä tekemän, | podczas robienia (robiąc), do zrobienia, bez zrobienia |
| 4 | tekeminen | odmieniany przez przypadki | robienie (rzeczownik odsłowny) |
| 5 | tekemäisilläni | odmienny przez osoby | skłaniam się ku temu aby zrobić |
Imiesłowy
W języku fińskim występują cztery imiesłowy w dwóch relacjach czasowych – współczesnej i uprzedniej, za każdym razem w stronie czynnej i biernej. Równolegle istnieje tzw. imiesłów sprawcy, zastępujący imiesłów przeszły bierny, który nazywany jest agens.
- Imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej: puhuva (mówiący)
- Imiesłów czasu teraźniejszego strony biernej: puhuttava (do mówienia)
- Imiesłów czasu przeszłego strony czynnej: puhunut (który powiedział), puhuneet – (którzy powiedzieli)
- Imiesłów sprawcy: puhuma + biernik lub sufiks dzierżawczy (powiedziany przez kogoś)
Przeczenie
Przeczenia dokonuje się przy użyciu specjalnego czasownika przeczącego ei oraz nieodmienianego rdzenia czasownika.
- (minä) en puhu (nie mówię)
- (sinä) et puhu (nie mówisz)
- hän ei puhu (on/ona nie mówi)
- (me) emme puhu (nie mówimy)
- (te) ette puhu (nie mówicie)
- he eivät puhu (nie mówią)
Bezokolicznik przeczący tworzony jest inaczej niż twierdzący, mianowicie przy użyciu ei i imiesłowu czynnego czasu przeszłego czasownika. Zaprzeczenie w czasie przeszłym perfekt i zaprzeszłym odbywa się przez zaprzeczenie czasownika posiłkowego olla.
- puhuin (mówiłem), puhuimme (mówiliśmy) – en puhunut (nie mówiłem), emme puhuneet (nie mówiliśmy) itd.
- olen puhunut (powiedziałem), olemme puhuneet (powiedzieliśmy) – en ole puhunut (nie powiedziałem), emme ole puhuneet (nie powiedzieliśmy) itd.
- olin puhunut (mówiłem był), olimme puhuneet (mówiliśmy byli) – en ollut puhunut (nie mówiłem był), emme olleet puhuneet (nie mówiliśmy byli) itd.
Do utworzenia formy przeczącej trybu rozkazującego używa się specjalnej formy rozkazującej älä.
- puhu! (mów!), puhukaa! (mówcie!) – älä puhu! (nie mów!), älkää puhuko! (nie mówcie!)
Mieć
W języku fińskim czasownik "mieć" nie istnieje. Aby oddać relację posiadania używa się konstrukcji, w skład której wchodzi 3 osoba liczby pojedynczej czasownika olla (być) i osoba posiadacza w postaci zaimka osobowego lub rzeczownika w przypadku adessivus. Nie jest to cecha specyficzna dla języka, porównaj rosyjską konstrukcję у мeня ecть lub łaciński dativus posessivus.
- minulla on auto (dosłownie: "na mnie jest samochód": mam samochód)
- Karilla on monta ystävää (Kari ma wielu przyjaciół)
Składnia
Szyk w zdaniu
Przeważającym szykiem zdania fińskiego jest podmiot – orzeczenie – dopełnienie, co w językoznawstwie określa się jako język SVO (ang. subject – verb – object). Szyk jest jednak z reguły dowolny[22], w wątpliwych wypadkach znaczenie zdania oddaje akcent zdaniowy i intonacja. Nowe informacje pojawiają się zwykle na końcu zdania. Porównaj:
- Koira puri miestä – Pies ugryzł mężczyznę
- Miestä puri koira – Mężczyznę ugryzł pies
- Miestä koira puri – Był taki mężczyzna, którego ugryzł pies (i żaden inny)
- Koira miestä puri – Był taki pies, który ugryzł mężczyznę (pies a nie np. kot)
- Puri koira miestä – Toż to pies ugryzł człowieka (rozjaśnienie wątpliwości czy to pies pogryzł człowieka czy człowiek psa)
- Puri miestä koira – Toż to człowieka ugryzł pies (rozjaśnienie wątpliwości czy człowiek został ugryziony przez psa czy coś innego )
Pytania
W pytaniach o rozstrzygnięcie czasownik stoi na początku zdania, wzmocniony sufiksem -ko/-kö. W przypadku pytania szczegółowego (o określone słowo) zdanie zaczyna się wyrazem pytającym. Słowa pytające nie przyjmują nigdy sufiksu pytającego. Pytania mogą również przyjmować formę omowną bądź ukrytą (eliptyczną).
- Tuleeko Anna kesällä? – Czy Anna przyjedzie latem?
- Annako tulee kesällä? – Czy to Anna przyjedzie latem?
- Kesälläkö Anna tulee? – Czy to latem Anna przyjedzie? (czy kiedy indziej)
- Kesälläkö tulee Anna? – Czy to latem przyjedzie Anna? (czy ktoś inny)
- Kuka tulee kesällä? Annako? – Kto przyjedzie latem? Anna?
Przy odpowiedzi na pytanie o rozstrzygnięcie w wypadku odpowiedzi twierdzącej powtarza się czasownik pytający, w przypadku przeczenia – czasownik przeczący.
- Tuleeko Anna talvella? (Czy Anna przyjedzie zimą?) – Tulee. (przyjedzie) Ei tule (nie przyjedzie).
Podmiot
Kategoria podmiotu i dopełnienia nie są tak wyraźne jak w językach indoeuropejskich zwłaszcza językach pozycyjnych, jego sytuacja przypomina trochę pozycję podmiotu w języku polskim. Podmiot może stać w mianowniku lub w partitiwie, rzadko w casus obliqui, może być domyślny, występują też zdania bezpodmiotowe.
- Tyttö näki kissan – Dziewczynka zobaczyła kota.
Partitivus występuje w tzw. zdaniach egzystencjalnych (por. ang. there is/are, franc. il y a, niem. es gibt), gdy w grę wchodzi nieoznaczona liczba (ilość) desygnatu.
- Lasissa on olutta – W szklance jest piwo
- Poikia juoksee pihalla – Po podwórku biegają (jacyś) chłopcy.
W zdaniach oznaczających przymus lub konieczność fiński odpowiednik polskiego podmiotu wyrażony jest biernikiem i zwany jest "przysłówkiem celownikowym" jako że funkcyjnie i semantycznie odpowiada celownikowi.
- Sinun täytyy tehdä se – Musisz to zrobić (dosłownie: "tobie trzeba to zrobić", por. ros. Teбe нaдo/нyжнo этo cдeлaть).
Zdania bezosobowe, wyrażane w języku polskim bezpodmiotowo (por. ang. it is raining, franc. il pleut), w języku fińskim są bezpodmiotowe.
- Ulkona sataa lunta – Na dworze pada śnieg.
Dopełnienie
Dopełnienie bliższe występuje w bierniku bądź w partitiwie. Gdy zdanie ma formę przeczącą, dopełnienie występuje w partitiwie.
- Ostin kirjan (biernik) – kupiłem książkę
- En ostanut kirjaa (partitivus) – nie kupiłem książki.
W zdaniu twierdzącym wybór odpowiedniego przypadka zależy od określenia ilości desygnatu – biernik wyraża określoną ilość lub liczbę, partitivus – ilość nieokreśloną lub niepoliczalną.
- Juon kahvia – piję kawę (nieokreśloną ilość, bądź tez nieistotną dla treści przekazu)
- Juon kahvin – piję kawę (pewną określoną bądź znaną odbiorcy komunikatu, np. filiżankę)
W języku polskim niekiedy podobne relacje oddaje konstrukcja genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy): Antoi minulle kahvin – Dał mi kawę (całą, znaną ilość) – Antoi minulle kahvia – dał mi kawy (ilość jest nieznana lub nieistotna dla przekazu).Poza tym dopełnienie może wskazywać różnicę aspektu. Biernik wyraża dokonanie czynności bądź jej pozytywny rezultat, partitivus – czynność niedokonaną bądź też niezakończoną. W języku polskim różnicę oddaje się używając odpowiedniego czasownika – dokonanego lub niedokonanego (por. czytałem książkę – przeczytałem książkę)
- Mies ampui hirveä (partitivus) – Mężczyzna strzelał do łosia (z nieznanym skutkiem)
- Mies ampui hirven (biernik) – Mężczyzna zastrzelił łosia.
Równoważniki zdania podrzędnego
Równoważniki (fin. lauseenvastikkeet) są zwartymi konstrukcjami bezokolicznikowymi lub imiesłowowymi, zastępującymi zdanie podrzędne. Formy bezokolicznika podlegają wtedy odmianie i wyrażają relacje czasowe, sposobu lub tez celowe. Podmiot zdania podrzędnego występuje w bierniku lub też może przyjmować sufiks dzierżawczy
- Hän sanoo, että Pekka on sairas = Hän sanoo Pekan olevan sairas – On mówi, że Piotr jest chory (dosł. "on mówi o Piotrze będącym chorym")
- Syömme, kun olemme tulleet kotiin = Syömme kotiin tultuamme – Zjemy, jak przyjdziemy do domu – zjemy po przyjściu do domu
- Menin kauppaan, jotta ostaisin olutta = Menin kauppaan ostaakseni olutta – Poszedłem do sklepu aby kupić piwo – poszedłem do sklepu w celu kupienia piwa (po piwo)
- Hän lähti ilman, että huomasin = Hän lähti huomaamattani – on wyszedł tak, że nie zauważyłem – on wyszedł niezauważony (przeze mnie).
Słownictwo
Słowotwórstwo
Język fiński odznacza się złożonym systemem słowotwórczym, w którym z jednego rdzenia tworzone są zupełnie nowe pojęcia. System ten jest bliższy językom słowiańskim niż np. germańskim czy romańskim. Przykładowo z jednego rdzenia kirja (książka) pochodzą następujące słowa: kirja (książka), kirjain (litera), kirjaimisto (alfabet), kirje (list), kirjasto (biblioteka), kirjailija (pisarz), kirjallisuus (literatura), kirjoittaa (pisać), kirjoittaja (autor), kirjoitus (pismo), kirjallinen (pisemny), kirjata (spisać), kirjasin (list, font, czcionka), kirjaamo (rejestr), kirjoitin (drukarka) i kirjuri (pisarz, urzędnik).
W procesie słowotwórczym dużą rolę odgrywają końcówki, które nadają wyrazowi odpowiedni związek z grupą, do której desygnat należy. W powyższym przykładzie końcówka -in oznacza narzędzie, -sto – skupisko, -uri – przedmiot bądź sprawcę czynności opisaną rdzeniem wyrazu, -mo – miejsce gdzie wykonuje się czynność opisywana w wyrazie głównym (często do tego służy również końcówka -la), -ija – wykonawca tej czynności.Końcówki czasowników wyrażają również drobne niuanse np. nauraa (śmiać się), naurahtaa (wyśmiać), naureskella (podśmiechiwać), naurattaa (rozśmieszyć, bawić).
Oto wykaz najczęściej pojawiających się końcówek słowotwórczych[23]:
- -ja/jä : sprawca czynności, np. lukea czytać → lukija – czytelnik, puhua – mówić, puhuja – mówca
- -lainen/läinen: mieszkaniec (rzeczownik lub przymiotnik). Englanti – Anglia → englantilainen Anglik, angielski; Venäjä → venäläinen – Rosjanin
- -sto/stö: zbiór. Na przykład: kirja – książka → kirjasto – biblioteka; laiva – statek → laivasto flota
- -in: narzędzie, na przykład: kirjata – spisać → kirjain "litera; vatkata ubijać → vatkain – mieszadło, mikser
- -uri/yri: sprawca bądź narzędzie: kaivaa – kopać → kaivuri – koparka; laiva – statek → laivuri marynarz
- -os/ös: rezultat czynności kääntää – tłumaczyć → käännös – przekład; tehdä – robić → teos – wytwór, dzieło
- -ton/tön: brak: onni – szczęście → onneton – nieszczęśliwy; koti – dom → koditon – bezdomny
- -llinen: posiadający cechę: lapsi – dziecko → lapsellinen – dziecinny; kauppa – sklep → kaupallinen – handlowy
- -va/vä: mający coś lub robiący coś: taitaa – być zdolnym → taitava – zdolny; johtaa – prowadzić → johtava – prowadzący.
- -la/lä: miejsce związane z danym słowem: kana – kura → kanala – kurnik; pappi – ksiądz → pappila – plebania.
Neologizmy
W języku fińskim przy tworzeniu neologizmów na ogół preferuje się własne słowa kosztem zapożyczeń. Nowe pojęcia tworzy się na podstawie wyrazów już istniejących (np. tietokone, dosłownie "maszyna wiedzy" – komputer). Na temat wprowadzania nowych słów zapożyczanych z języków obcych wypowiada się państwowa komisja (Kielitoimisto) i nie zaleca bezmyślnego stosowania zapożyczeń, jej decyzje nie mają jednak mocy wiążącej. O rozpowszechnieniu się danej formy decydują użytkownicy języka. Obecna tendencja preferuje wyrazy obce w ich naturalnej formie w miejsce zalecanych fińskich wersji (np. dla "skanera" bardziej przyjęła się forma skanneri miast zalecanej kuvanlukija – dosł. "czytnik obrazu")
Oto kilka popularnych w języku neologizmów:
- puhelin – telefon (dosłownie: przyrząd do mówienia)
- tietokone – komputer (dosłownie: maszyna wiedzy)
- levyke – dyskietka (od levy – płyta + sufiks zdrobnieniowy -ke)
- kovalevy – twardy dysk (dosł: twarda płyta)
- sähköposti – e-mail (dosłownie: elektryczna poczta)
- linja-auto – autobus (dosłownie: samochód trasowy)
Zapożyczenia
W języku fińskim istnieją zapożyczenia z różnych, nierzadko oddalonych od siebie epok historycznych. Ich powstaniem zajmuje się gramatyka diachroniczna. Na przykład słowo sata, liczebnik fiński oznaczający '100', z formy pierwotnej języków indoirańskich i z sanskrytu, choć zapożyczony został prawdopodobnie z języka polskiego[15]. W czasach prehistorycznych, od pierwszego wieku p.n.e. Finowie mieli kontakt z Bałtami, plemionami germańskimi i Słowianami, z których to języków przyjęli liczne zapożyczenia. Oryginalne brzmienie tych wyrazów zachowało się w języku fińskim lepiej niż w językach macierzystych. Przykładowo fińskie słowo kuningas (król) jest prawie identyczne ze starogermańską formą kuningaz, podczas gdy w innych germańskich językach słowo przeszło nieraz poważną ewolucję (por. niem. König, ang. king, szw. konung lub kung).
Największa część zapożyczeń wywodzi się jednak z języka szwedzkiego. Obecna Finlandia należała w okresie od XII w. do roku 1809 do Królestwa Szwecji. W tym czasie do języka fińskiego przeniknęło wiele słów pochodzenia szwedzkiego np. kuppi (szw. kopp – filiżanka), czy niektóre nazwy dni tygodnia maanantai, tiistai (szw. måndag, tisdag). Powstały również tłumaczenia szwedzkich zwrotów , np. ole hyvä (szw. var så god – "proszę", dosłownie "bądź tak dobry"). Przynależność Finlandii do Rosji pozostawiła w języku mniej śladów. Jednak istnieją rusycyzmy z różnych czasów, np. raamattu – Biblia (z ros. грамота). Obecnie zapożycza się wyrazy głównie z języka angielskiego. W języku zauważalne są również nieliczne wpływy polskie. Prof. Czesław Kudzinowski dowiódł, że przynajmniej trzy słowa: sata (sto), raja (granica, od "skraj") i sipuli (cebula) zapożyczono z jęz. polskiego[15].
Język fiński, z racji używania go w przez nieliczną (w porównaniu z innymi krajami Europy) grupę użytkowników, izolowane położenie geograficzne, także z powodu stosunkowo niewielkiej roli Finlandii w rozwoju kultury światowej, nie wniósł zbyt wiele do innych języków. Najbardziej znanym i popularnym fińskim zapożyczeniem jest sauna, w kontekście odniesienia do kultury fińskiej spotyka się również runy, kantele (instrument muzyczny) czy puukko – nóż fiński, finka. Najwięcej zapożyczeń z języka fińskiego ma język szwedzki, np. pojke (poika – chłopiec), känga (kenkä – but).
Rodzaje języka
Język oficjalny
Oficjalny język fiński jest badany, opiniowany i komentowany (choć nie regulowany) przez Językowy Instytut Badawczy Finlandii[24] i jest językiem używanym w oficjalnej komunikacji. Słownik współczesnego języka fińskiego (Nykysuomen Sanakirja 1951-1961) zawierał 201 000 haseł i był słownikiem normatywnym, definiującym standardy języka fińskiego. Dodatkowo w roku 1991 opublikowano suplement z wyrazami zapożyczonymi z języków obcych Nykysuomen sivistyssanakirja o zawartości 30 000 haseł[25]. Obecne wydanie słownika normatywnego (Nykysuomen sanakirja) pochodzi z roku 2006 i jest dostępne również w formie elektronicznej. W roku 2004 opublikowano normatywny podręcznik gramatyki opisowej Iso suomen kielioppi (1 600 stron)[26]. Wychodzi również czasopismo dotyczące współczesnej fińszczyzny, Kielikello[27]. Języka standardowego używa się w tekstach oficjalnych i jest odmianą języka nauczaną w szkołach. Jego forma mówiona obowiązuje w polityce, mediach, w sądach i innych formalnych sytuacjach. Zdecydowana większość publikacji wydawanych jest właśnie w tej odmianie języka.
Język potoczny
W języku fińskim różnica między językiem pisanym, a mówionym jest większa niż w przypadku większości języków indoeuropejskich, przy czym różnice te mają naturę zarówno fonetyczną, jak i gramatyczną. Języka pisanego używa się w prawie wszystkich tekstach pisanych, z wyjątkiem nieformalnych wiadomości, przekazywanych pocztą elektroniczną, SMS-em itp. W języku mówionym używa się prawie wyłącznie form potocznych, poza okazjami oficjalnymi (wystąpienia, zebrania itp.) Język potoczny różni się w zależności od dialektu, którym posługuje się dana grupa użytkowników, wieku i pozycji społecznej użytkowników języka. W zależności od sytuacji ten sam użytkownik może używać różnych rodzajów języka mówionego.
Fiński język potoczny opiera się na dialekcie helsińskim, jednak rozwinął się w standard ponadregionalny.
Najważniejsze zjawiska mowy potocznej to:
- Asymilacje samogłoskowe i spółgłoskowe: mä oon zamiast minä olen (ja jestem), lukee zamiast lukea (czytać),
- Użycie zaimka nieosobowego w III osobie liczby pojedynczej w odniesieniu do osób (l. poj. se l. mn. ne zamiast spodziewanych i używanych formalnie hän, he),
- w pierwszej i drugiej osobie liczby pojedynczej używa się zaimków osobowych (mä kuulen zamiast kuulen (słucham),
- Utrata sufiksu dzierżawczego na rzecz biernika zaimka osobowego (mun auto zamiast autoni (mój samochód),
- Różnice w koniugacji: zastąpienie pierwszej osoby liczby mnogiej konstrukcją z użyciem strony biernej: me mennään zamiast me menemme (idziemy); trzecia osoba liczby mnogiej przyjmuje formą trzeciej osoby liczby pojedynczej: autot ajaa miast autot ajavat (samochody jadą),
- Preferowanie konstrukcji analitycznych w miejsce syntetycznych, wyrażanych równoważnikami zdań: kun mä olin tullut w miejsce tultuani ("gdy przyszedłem" zamiast "po przyjściu"); rzadziej występujące przypadki, np. abessivus zastępowane są przez konstrukcje przyimkowe: ilman rahaa zamiast rahatta (bez pieniędzy),
- Skracanie wyrazów w sytuacjach nieoficjalnych: telkkari zamiast televisio (końcówka -ari jest nader produktywna w sytuacjach nieoficjalnych),
- Obrazowość konstrukcji i określeń, koko baletti (cały ten balet) – grupa ludzi.
Dialekty
Dialekty: 1. południowofińskie 2. Häme (Tavastia) 3. południowoostrobotnicki 4.środkowo- i północnoostrobotnickie 5. Daleka północ 6. Sawonia 7. południowowschodniofińskie
Klasyfikacja dialektów fińskich jest tematem drażliwym i ma podtekst polityczny od czasu uzyskania niepodległości przez Finlandię w r. 1917. Dotyczy to zwłaszcza języka karelskiego na terytorium Rosji oraz meänkieli w Szwecji, używanych przez mniejszości narodowe. Karelski różni się od standardowego fińskiego, ma również własną ortografię. Meänkieli zaś jest dialektem północnym zrozumiałym przez użytkowników każdej odmiany języka fińskiego, który uzyskał status języka mniejszości narodowej z powodów historycznych i politycznych – niezależnie od tego, że język fiński również jest oficjalnym językiem mniejszości narodowych w Szwecji.
Różnice między fińskimi dialektami są niewielkie. Poszczególne dialekty różnią się prawie wyłącznie wymową. Można je podzielić na dwie grupy główne: zachodnią i wschodnią[28].
Najważniejszą różnicą między dialektami wschodnimi i zachodnimi jest różnica w wymowie znaku d – w zachodniej Finlandii oddaje się go przez l lub r (tehrä zamiast tehdä) w dialektach wschodniofińskich dźwięk ten wypada (tehä zamiast tehdä). W dialektach południowo-zachodnich często wypadają samogłoski, zwłaszcza na końcu wyrazów (snääks zamiast sinäksi), podczas gdy dialektach wschodnich wprowadza się samogłoski (kolome zamiast kolmea).
Dialekty zachodniofińskie
- dialakty południowo-zachodnio-fińskie w Varsinais-Suomi i Satakunta,
- dialekty prowincji Häme,
- dialekt Ostrobotni,
- dialekty północnej Ostrobotni,
- dialekty dalekiej północy w Laponii. Karelii Północnej i prowincji Finnmark[4].
Dialektów południowo-zachodnich używa się w Varsinais-Suomi i prowincji Satakunta. Charakteryzują sie skracaniem samogłosek wygłosowych i w dużej mierze przypominają estoński. Dialektów Häme używa się w Tavastii. Są one najbliższe standardowego języka fińskiego, ale charakteryzuje je kilka zmian samogłoskowych, jak otwarcie samogłosek końcowych w dwugłoskach: tie → tiä, miekka → miakka, kuolisi → kualis. Dialekty południowej Ostrobotni wyróżniają się specyficzną wymową spółgłoski d nawet w postaci drżącego, przedniojęzykowego /r/. Dialekty dalekiej północy, używane w Laponii, charakteryzują się zatrzymaniem zbędnego dźwięku /h/ w tych kontekstach, w których nie znajduje się już go w innych dialektach.
Dialekty wschodniofińskie
Można je podzielić na dwie grupy: sawońskie, szeroko stosowane w prowincji Savo i na obszarach przyległych oraz południowo-wschodnie, występujące na obszarze południowej Karelii. Gwary wschodnie – w przeciwieństwie do zachodnich i języka oficjalnego – zachowały palatalizację: vesj zamiast vesi (woda). Język używany w tej części Karelii, która historycznie należała do Szwecji lub Rosji, uważany jest za bardziej odległy od fińskiego niż dialekty wschodnie. Jest sprawą sporną i nierozstrzygniętą, czy jest to dialekt czy odrębny język.
Najważniejszą różnicą między dialektami wschodnimi i zachodnimi jest różnica w wymowie znaku d – w zachodniej Finlandii oddaje się go przez l lub r (tehrä zamiast tehdä) w dialektach wschodniofińskich dźwięk ten wypada (tehä zamiast tehdä). W dialektach południowo-zachodnich często wypadają samogłoski, zwłaszcza na końcu wyrazów (snääks zamiast sinäksi), podczas gdy dialektach wschodnich wprowadza się samogłoski (kolome zamiast kolmea).
Finglish
Jest to odmiana języka używana przez fińskojęzycznych emigrantów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie mająca charakter pidżynowy[29]. Finglish wiązany jest z emigracją zarobkową z różnych czasów – począwszy od końca XIX wieku. Większość emigrantów pochodziło z prowincji Sawonia i Ostrobotnia, stąd też najwiecej jest naleciałości właśnie z tych dialektów. Najbardziej charakterystyczne cechy to
- ubezdźwięcznienie lub zanik zbitki spółgłosek[30]: rapoli (trouble – kłopot), karpetsi (garbage – śmieci), vörnitseri (furniture – meble),
- likwidacja zbitek spółgłoskowych: leijata (to play – grać, bawić się), sauveri (shower – prysznic, mżawka),
- wprowadzanie samogłoski sylabotwórczej: kaluna (gallon – galon), hanteli (handle – obchodzić się, działać; klamka),
- wprowadzanie samogłoski na końcu wyrazu: reimi (frame – rama), kaara (car – auto), heerkatti (haircut – strzyżenie włosów), loijari (lawyer – prawnik, adwokat),
- likwidacja zbitek spółgłoskowych na początku wyrazu: raikki (strike – uderzyć; strajk), touvi (stove – piec), rosseri (grocery – sklep spożywczy).
Zjawisko nie jest nowe, występuje także w dialekcie polskich emigrantów różnych epok do krajów angielskojęzycznych i zachodzą podobne procesy asymilacyjne (por. Kara stała na kornerze strita[31]).
Piśmiennictwo w języku fińskim
Przed XIX w.
Ze względu na fakt, iż fiński zalicza się do języków nowszych, brak jest literatury ze średniowiecza i wcześniejszej. Pierwsza książka, Abckiria, była elementarzem o silnym ukierunkowaniu religijnym. Mimo istnienia form drukowanych z tamtego okresu, można o nim mówić tylko jako o zalążku fińskiej literatury.
Wiek dziewiętnasty
Finlandia zawsze była krajem twórczości ludowej. Setki wierszy, legend, opowiadań tworzą jeden z największych tego typu zbiorów na świecie. Wiele zostało zebranych i wydanych jako Stare wiersze ludu fińskiego. Zbiór ten liczy 27 000 stron w 33 tomach. Dzieło do druku przygotował Antti Aarne[32].
Najsłynniejszym zbiorem podań i pieśni ludowych jest Kalevala. Uważana za narodowy poemat epicki, swe powstanie zawdzięcza Eliasowi Lönnrotowi, choć nad wydaniem i kompilacją pracowało o wiele więcej osób. Opublikowana w r. 1835 stała się szybko symbolem dążeń narodowościowych Finów, będących wtedy pod polityczną kontrolą Rosji. Wraz z innym zbiorem Kanteletar wywarła także wpływ na twórczość fińskiego kompozytora Jeana Sibeliusa.Za pierwszą powieść wydaną w języku fińskim uważa się Siedmiu braci (fin.: Seitsemän veljestä) Aleksisa Kivi (1870) – opowieść o siedmiu prostych braciach w obliczu nadciągającej rewolucji technicznej. Od tego czasu oprócz dominującej w literackich opisach klasy średniej, literatura fińska kojarzy się szeroko z opisem życia wiejskiego i warstw ubogich. Podwaliny pod współczesny teatr fiński stworzyła Minna Canth – prekursorka feminizmu w literaturze fińskiej.
Wiek dwudziesty
Uzyskanie niepodległości w roku 1917 i wybuchła wkrótce wojna domowa odbiły się szerokim echem w literaturze fińskiej. Frans Eemil Sillanpää za powieść Hurskas kurjuus (Nabożna nędza) uzyskał pierwszą i jak do tej pory jedyną dla Finlandii nagrodę Nobla (1939). Temat wojny domowej został podjęty również przez Väinö Linnę w powieści Żołnierz nieznany (Tuntematon sotilas[33]). Inne dzieło szeroko znane na świecie to Egipcjanin Sinuhe Miki Waltari (1945). W latach pięćdziesiątych Paavo Haavikko i Eeva-Liisa Manner zapoczątkowali wzorowanie się w literaturze na twórczości brytyjskiej i amerykańskiej, głównie T.S. Eliota i Ezry Pounda. Nieco inny kierunek przyjął Timo K. Mukka, autor dziewięciu lirycznych powieści, m.in. Pieśń dzieci Syberii (fin.: Laulu Sipirjan lapsista). Nowy trend w prozie prezentuje m.in. Annika Idström (Mój brat Sebastian).
Fińskojęzyczna literatura piękna jest tłumaczona na wiele języków świata, w tym również polski[34]. W języku fińskim wychodzi również literatura popularna i wagonowa.
Język fiński i media
W Finlandii działa oficjalna państwowa stacja Yleisradio (YLE)[35] nadająca program ogólnokrajowy i lokalny, zarówno radiowy jak i telewizyjny. Ponadto wychodzi ok. 120 tytułów prasowych (gazet i czasopism) w języku fińskim, od centralnych po lokalne. Największe fińskojęzyczne gazety to: Helsingin Sanomat (nakład 419 000)[36], Ilta-Sanomat (popołudniówka) – nakład 176 000 egz. Dla porównania, największa gazeta szwedzkojęzyczna, Hufvudstadsbladet osiąga nakład 51 000 i ma on tendencję malejącą[36]. W Szwecji publikowane są dwa fińskojęzyczne tygodniki, przeznaczone dla mniejszości narodowych[37]. Rocznie w języku fińskim publikuje się ponad 9000 książek[36]. Działa prawie 900 bibliotek, oferujących literaturę fińskojęzyczną, piękną i użytkową.
Język fiński w Polsce
Według szacunków ambasady Finlandii w Polsce na stałe mieszka ok. 200 obywateli fińskich[38]. Język fiński jest w Polsce używany głównie przez Finów mieszkających w Polsce, małżeństwa fińsko-polskie oraz osoby studiujące kierunki lingwistyczne. Trzy polskie uczelnie prowadzą nauczanie języka na poziomie akademickim i na podbudowie wiedzy ogólnolingwistycznej. Jako główny przedmiot można wybrać język fiński na dwóch uczelniach (przy czym można go studiować na 100 uczelniach w 30 krajach[39]): Uniwersytecie Warszawskim – przy katedrze hungarystyki oraz Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie funkcjonuje jako odrębny przedmiot studiów. Jest również obiektem badań, poznańscy filologowie Jerzy Bańczerowski i Czesław Kudzinowski to polscy naukowcy – badacze języka fińskiego. Język wykładany jest również na Uniwersytecie Gdańskim (Wydział Filologiczno-Historyczny)[40]. Aktywne jest Towarzystwo Polska-Finlandia, które m.in. prowadzi bibliotekę i odpłatne kursy językowe, również dla dzieci[41]. W indywidualnych przypadkach można się starać o sponsorowane przez fińskie ministerstwo szkolnictwa kursy językowe w Finlandii.
Czynnych jest ponad dwudziestu tłumaczy przysięgłych[42]. Lokalnie działania promujące język fiński prowadzą Towarzystwa Polsko-Fińskie. W mass-mediach obszerniejsze informacje o języku pojawiają się głównie z okazji święta niepodległości Finlandii (6 grudnia – Itsenäisyyspäivä).
Przykład użycia języka
Pierwszy artykuł Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka:
- Kaikki ihmiset syntyvät vapaina ja tasavertaisina arvoltaan ja oikeuksiltaan. Heille on annettu järki ja omatunto, ja heidän on toimittava toisiaan kohtaan veljeyden hengessä[43].
- /ˈkɑi̯kːi ˈihmisɛt ˈsyntyvæt ˈvɑpɑi̯nɑ jɑ ˈtɑsɑvɛrtɑi̯sinɑ ˈɑrvɔltɑːn jɑ ˈɔi̯kɛuksiltɑːn ˈhɛi̯lːɛ ɔn ˈɑnːɛtːu ˈjærki jɑ
ˈɔmɑtuntɔ jɑ ˈhɛi̯dæn ɔn ˈtɔi̯mitːɑvɑ ˈtɔi̯siɑːn ˈkɔhtɑːn ˈvɛljɛydɛn ˈhɛŋːɛsːæ/ - Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Przykładowe słowa i zwroty
- kyllä – tak
- joo – tak (potocznie, odpowiednik polskiego no; także jaa lub juu)
- ei – nie (uwaga! en – ja nie, et – ty nie)
- minä, sinä, hän – ja, ty, on/ona
- me, te, he – my, wy, oni/one
- minä olen – ja jestem
- sinä olet – ty jesteś
- Hyvää päivää – dzień dobry
- Hyvää yötä – dobranoc
- Näkemiin – do widzenia
- Minä olen Puolasta/Minä olen puolalainen. – Jestem z Polski/jestem Polakiem
- Mitä kuuluu? – Jak się masz? (do osób znajomych)
- En ymmärrä. – Nie rozumiem.
- Ymmärrän. – Rozumiem.
- anteeksi – przepraszam, wybacz
- kiitos – dziękuję
- yksi, kaksi, kolme – jeden, dwa, trzy
- neljä, viisi, kuusi – cztery, pięć, sześć
- seitsemän, kahdeksan – siedem, osiem
- yhdeksän, kymmenen – dziewięć, dziesięć[44]
Notatki
- ↑ Gramatyki podają różną ich liczbę, od 14 do 19. W piśmiennictwie najczęściej występuje 15.
- ↑ Wielkość po uwspólnieniu. Zasadniczo przyjmuje się, że w języku polskim występuje 70% spółgłosek.
- ↑ Klasyfikacja Nuutinena jest najczęściej spotykaną w dydaktyce ale nie jedyną.
- ↑ intuicyjnie najlepiej oddaje znaczenie struktura w czasie zaprzeszłym
- ↑ Aby oddać dokonany aspekt czynności, w jęz. polskim musimy użyć innego czasownika (dokonanego)
Przypisy
- ↑ Language distribution – by country (ang.). [dostęp 24 czerwca 2008].
- ↑ Johanna Laakso: Samansukuisia sanoja suomen ja unkarin kielessä (fiń.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ Ludność Finlandii (fiń.). [dostęp 9 czerwca 2008].
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Ingrid Schellbach – Kopra: Finnisch (niem.). [dostęp 9 czerwca 2008].
- ↑ Media in Finland (ang.). [dostęp 10 czerwca 2008].
- ↑ Swedish in Finland. [dostęp 8 czerwca 2008].
- ↑ 20th Anniversary of the Nordic Language Convention. [dostęp 8 czerwca 2008].
- ↑ Origin of Finnish and related languages (ang.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ Johanna Laakso: Frequently Asked Questions about Finno-Ugrian Languages (ang.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ Johanna Laakso: Kielikuntamme kantakieli (fiń.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ 11,0 11,1 Anne-Maria Mikkola: Äidinkieli ja kirjallisuus – käsikirja. WSOY, 2004. ISBN 978-951-0-26300-6.
- ↑ Tadeusz Cieślak: Historia Finlandii. Wrocław: Ossolineum, 1983. ISBN 83-04-01134-4.
- ↑ Nordic Journal of African Studies 1(2): 95–110 (1992)
- ↑ Czesław Kudzinowski: Słownik fińsko-polski. Wydawnictwo naukowe UAM, 2002, s. 1368. ISBN 83 232 0052 1.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Czesław Kudzinowski: Gramatyka jęz. fińskiego. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1982.
- ↑ Robert Eklund: Pulmonic ingressive speech: a neglected universal? (ang.). [dostęp 10 lipca 2008].
- ↑ Lauri Hakulinen: Suomen kielen rakenne ja kehitys. Helsinki 1941.
- ↑ Consonant – Vowel Ratio (ang.). [dostęp 10 czerwca 2008].
- ↑ J. Korpela: Finnish pronunciation (ang.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ Cases in Finnish (ang.). [dostęp 9 czerwca 2008].
- ↑ Olli Nuutinen: Suomea Suomeksi. Helsinki – Porvoo: SKS, 2007. ISBN 978-951-717-737-5.
- ↑ Romuald Wawrzyniak: Podstawy fińskiej składni. Skrypt dla studentów języka fińskiego. Helsinki: 1982.
- ↑ Finnish-English/English-Finnish Dictionary. Bay Foreign Language Books, 2002. ISBN 9789512052554.
- ↑ The Research Institute for the Languages of Finland (ang.). [dostęp 13 czerwca 2008].
- ↑ * Praca zbiorowa: Nykysuomen sanakirja. Porvoo: WSOY, 1978. ISBN 951-0-02764-2..
- ↑ * Auli Hakulinen: Iso suomen kielioppi. Helsinki: SKS, 2004. ISBN 951-746-557-2.
- ↑ „Kielikello”. 0355-2675.
- ↑ Suomen murteet (fiń.). [dostęp 9 czerwca 2008].
- ↑ Jenni Tuominen: An Introduction to Finglish (ang.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ Jenni Tuominen: An Introduction to Finglish (ang.). [dostęp 10 czerwca 2008].
- ↑ index.html Wachmistrzowe pogderanki (pol.). [dostęp 10 czerwca 2008].
- ↑ Urpo Vento: The role of Kalevala (ang.). [dostęp 9 czerwca 2008].
- ↑ Vaino Linna: Żołnierz nieznany. Poznań: Wyd. Poznańskie, 1986. ISBN 83-210-0553-5.
- ↑ Literatura fińska – kolekcja. Polskojęzyczny import z Kraju Tysiąca Jezior (pol.). [dostęp 21 czerwca 2008].
- ↑ Yleisradio Oy – Yleistä Ylestä (fiń.). [dostęp 24 czerwca 2008].
- ↑ 36,0 36,1 36,2 Kulttuuri ja viestintä (fiń.). [dostęp 10 czerwca 2008].
- ↑ Institut de Sociolingüística Catalana: Finnish In Sweden (ang.). [dostęp 4 lipca 2008].
- ↑ Ambasada Finlandii w Polsce: Finowie w Polsce (pol.). [dostęp 14 czerwca 2008].
- ↑ Suomen kielen ja kulttuurin opinnot ulkomaisissa yliopistoissa (fiń.). [dostęp 14 czerwca 2008].
- ↑ Nauka języka fińskiego (pol.). [dostęp 13 czerwca 2008].
- ↑ Seura – kursy języka fińskiego (pol.). [dostęp 13 czerwca 2008].
- ↑ Tłumacze przysięgli – język fiński (pol.). [dostęp 13 czerwca 2008].
- ↑ Mitä ihmisoikeudet ovat? (fiń.). [dostęp 9 czerwca 2008].
- ↑ Wałęga Stanisław: Słownik fińsko-polski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. ISBN 83-232-0052-1.
Bibliografia
Gramatyka
- Praca zbiorowa: Iso Suomen kielioppi. SKS, 2004. ISBN 951-746-557-2. (Podręcznik normatywny)
- Czesław Kudzinowski: Gramatyka języka fińskiego. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1978.
- Fred Karlsson: Finnish : An Essential Grammar. Londyn: Routledge, 2004. ISBN 978-0-415-43914-5.
- Czesław Kudzinowski: Słownik fińsko-polski. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1988. ISBN 83-232-0052-1.
- Martin Putz: Finnische Grammatik. Wiedeń: Praesens, 2002. ISBN 3-7069-0128-5. (gramatyka przedstawiona w ujęciu diachronicznym)
Podręczniki
- Olli Nuutinen: Suomea suomeksi 1-2. Helsinki: SKS, 2007. ISBN 978-951-717-737-5.
- 4. Auflage. W: Marja-Liisa Steiner: Finnisch für Sie. Ismaning: Hueber, 1989. ISBN 3-19-005076-7.
- Maija Heilikki Altio: Finnish for Foreigners. Helsinki: Ibd Ltd., 2005. ISBN 951-111-500-6.
- Anna-Liisa Lepäsmaa, Leena Silfverberg: Suomen kielen alkeisoppikirja. ISBN 951-792-034-2. (po fińsku dla początkujących)
- Ritva Bargsten, Liisa Voßschmidt: Hei Suomi – Finnisch für Anfänger. ISBN 3-88839-092-3 (Band 1), ISBN 3-88839-092-3 (Band 2), ISBN 3-88839-098-2 (Band 3).
Linki zewnętrzne
- Słownik morfologiczny (fiń.).
- kurs jęz. fińskiego on-line (z zapisem dźwiękowym) (niem.).
- Interaktywny kurs dla początkujących (fiń.).
- Przypadki w jęz. fińskim (ang.).
- Wymowa fińskich nazw geograficznych (z wersją dźwiękową) (ang.).
- Historia rozwoju języka fińskiego (ang.).
- Finnish 101 – Learn Finnish online (ang.).
- słownik angielsko-fińsko-angielski (ang.).
- Słownik fińsko-polsko-fiński (pol.).
| ||||||||||
| ||||||