definição e significado de wolkenkrabber

New York, 1913

Chrysler Building, 319 meter

Empire State Building, 381 meter

Chicago, 2006

Petronas Twin Towers, 452 meter

Taipei 101, 508 meter

Dubai, 2010

Een wolkenkrabber (leenvertaling voor de Engelse term skyscraper) is een bijzonder hoog gebouw dat gebruikt wordt om in te wonen of te werken. Uitkijktorens en zendmasten zonder reguliere verdiepingen, bijvoorbeeld de Eiffeltoren of de CN Tower, worden hier niet toe gerekend. Of een gebouw beschouwd wordt als wolkenkrabber is sterk tijds- en plaatsgebonden, zo staat het slechts 40 meter hoge 12-verdiepingenhuis in Amsterdam uit 1931 sinds jaar en dag bekend als "de Wolkenkrabber" en dit geldt eveneens voor de 97 meter hoge Boerentoren in Antwerpen (ook uit 1931). Als een gebouw de skyline bepaalt dan zal het over het algemeen het predicaat wolkenkrabber krijgen, in Nederland is dit tegenwoordig meestal het geval bij hoogbouw boven de 100 meter. Omdat wolkenkrabbers per vierkante meter nuttige ruimte relatief weinig bodem in beslag nemen worden dit soort complexe constructies neergezet in gebieden met een hoge grondprijs zoals Manhattan of Hongkong.

Belangrijke technische factoren in de geschiedenis van wolkenkrabbers zijn onder meer de ontwikkeling van de lift en de toepassing van hoogwaardig staal en beton.

Ontstaan

Flatiron Building

Hoge gebouwen werden reeds in de oudheid geconstrueerd maar aan het einde van de 19e eeuw kwam deze manier van bouwen pas echt van de grond. Voordat gebouwd werd met staalskeletten moesten de muren het volle gewicht van het bouwsel torsen en kon men alleen hoger bouwen door de onderliggende muren steeds dikker te maken. Bovendien maakte het gebrek aan moderne waterpompen en bedrijfszekere liften het leven op grote hoogte onprettig en onpraktisch. De hoogbouw hausse die de Verenigde Staten aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw overspoelde werd echter niet alleen aangejaagd door technische innovaties zoals de veiligheidslift van Otis uit 1852^[1], de toepassing van gewapend beton en staalskeletten maar ook door economische prikkels als een stijging van de stedelijke grondprijzen en een daling van de staalprijzen. Het 42 meter hoge Home Insurance Building in Chicago uit 1885 wordt vaak beschouwd als de eerste echte wolkenkrabber.^[2] Hoewel de hoogte naar hedendaagse inzichten niet indrukwekkend is (de Burj Khalifa is bijna 20 keer zo hoog) maakte de architect William Lebaron Jenney als eerste bij de bouw van een hoog pand gebruik van een staalskelet,^[3] waardoor hoogbouw mogelijk bleek zonder de muren steeds dikker te maken. Op deze manier konden ook de latere (veel hogere) wolkenkrabbers worden neergezet. In 1891 werd in St Louis, Missouri het 45 meter hoge Wainwright Building afgebouwd, dat door de architect L. Sullivan ook van een staalskelet was voorzien. Sullivan, die door velen wordt gezien als de vader van de wolkenkrabber, deed de uitspraak dat een hoog kantoorgebouw verheven en hoog moet zijn, met kracht, glorie en trots van beneden naar boven: "What is the chief characteristic of the tall office building? It is lofty. It must be tall. The force and power of altitude must be in it, the glory and pride of exaltation must be in it. It must be every inch a proud and soaring thing, rising in sheer exaltation that from bottom to top it is a unit without a single dissenting line." ^[4]

Vanaf het begin van de 20e eeuw werden in de Verenigde Staten de constructies veelal hoger dan de traditionele gebouwen van hooguit vijf lagen waarbij het gebrek aan historisch waardevolle bouwwerken het vereenvoudigde om de centra te transformeren tot een indrukwekkende skyline met (vaak klassiek gedecoreerde) reusachtige bouwwerken. Het in 1902 opgeleverde en 87 meter hoge Flatiron Building is daar een mooi voorbeeld van. De architect Daniel Burnham liet de gevel in kalksteen en geglazuurd terra-cotta uitvoeren waarbij hij elementen van de Italiaanse en Franse renaissance-architectuur samenvoegde.^[5]

Wedloop

Empire State in aanbouw

In landen als het Verenigd Koninkrijk (Londen) en Australië (Melbourne) verrezen ook wolkenkrabbers, maar de Verenigde Staten bleef de toon zetten en de economische boom tijdens de roaring twenties resulteerde in een race om de hoogste wolkenkrabber ter wereld. Sinds 1913 was het Woolworth Building met 241 meter het hoogst en de beoogde opvolger was 40 Wall Street (the Bank of Manhattan Trust Building). Toen het gebouw in april 1930 na slechts 11 maanden bouw zijn top bereikte was dat inderdaad met 283 meter het geval^[6], maar niet lang, want op 27 mei 1930 bereikte het Chrysler Building zijn hoogste punt. De bouw van dit 319 meter hoge in art deco uitgevoerde gebouw was al in 1928 begonnen met een voorgenomen hoogte van 282 meter. Om 40 Wall Street te overklassen hadden de ontwikkelaars van het Chrysler in het geheim een 38 meter hoge piek ontworpen waarmee zij de bankiers van Manhattan aftroefden. Maar dit fraaie^[7] door de architect William Van Alen ontworpen gebouw zou slechts 11 maanden de lauwerkrans dragen, in 1931 bereikte het Empire State Building zijn hoogste niveau en deze kolos van de architecten Shreve, Lamb & Harmon Associates bleef tot 1972 met 381 meter 's werelds hoogste wolkenkrabber.

Minimalisme

De wolkenkrabbers die vanaf de jaren vijftig het licht zagen waren functionalistisch en minimalistisch zonder ornament of opsmuk. Ludwig Mies van der Rohe ontwierp onder het credo less is more het 157 meter hoge Seagram Building (1957) en het 212 meter hoge 330 North Wabash (1973) terwijl Yamasaki en Robertson de geestelijke vaders waren van het gedoemde World Trade Center (1972-1973) waarvan de ene toren 415 en de andere 417 meter hoog was. In 1974 werd de 442 meter hoge Willis Tower opgeleverd, 's werelds hoogste wolkenkrabber tot 1998.

Opkomende landen en petrodollars

De Amerikaanse dominantie van de mondiale economie en de hoogbouw kenterde aan het einde van de 20e eeuw. De Aziatische tijgers transformeerden immers vanaf de jaren 80 hun stedelijke agglomeraties en plaatsen als Hongkong, Shanghai, Shenzen en Singapore vervolmaakten een fascinerende skyline. In Kuala Lumpur cumuleerde de robuuste groei van het Maleisisch Bruto Nationaal Product met meer dan 9% per jaar sinds 1988^[8] en een hoge bevolkingsdichtheid in de Petronas Twin Towers en voor het eerst stond de hoogste wolkenkrabber op aarde niet meer in de Verenigde Staten. De door César Pelli ontworpen reuzen zijn 452 meter hoog, staan verankerd op een 120 meter diepe betonnen fundering en zijn voorzien van 74 liften. Vervolgens werden in 2004 de Petronas Twin Towers eveneens in hoogte overtroffen: in Taiwan verrees het 508 meter hoge Taipei 101, maar ook dit record was niet van lange duur, want de petrodollars van de Verenigde Arabische Emiraten zochten in Dubai op ongeëvenaarde wijze hun weg omhoog. Het boven de woestijn uittorende 828 meter hoge Burj Khalifa verwijst andere wolkenkrabbers naar Madurodam en zou de bouwers van het Empire State hebben doen duizelen. De ecologische voetafdruk van deze Arabische reus is overigens omstreden en de Burj Khalifa wordt door velen gezien als een epigoon van een ongewenste stedelijke ontwikkeling.^[9]